Sinds 1982 zijn in Nederland 38 verdachten tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld; 28 van hen zitten deze straf sinds 2000 uit. Hun aantal is veel groter dan voorheen. Ten opzichte van het gemiddelde aantal opleggingen in de gehele vorige eeuw is zelfs sprake van een verviervoudiging.
Ook de duur van de levenslange gevangenisstraf is gestegen. Niet doordat de veroordeelden gemiddeld langer leven, maar omdat sedert omstreeks 2004 de regering het standpunt innam dat een levenslange gevangenisstraf ook werkelijk tot de dood diende te duren en niet, zoals vroeger, tot zolang dat uit oogpunt van veiligheid noodzakelijk was met een minimum van 10 of 15 jaar.
Deze beide ontwikkelingen (en rekening houdend met overlijden en overname van vonnissen uit het buitenland) brengen de teller van het aantal levenslanggestraften in Nederlandse penitentiaire inrichtingen op 36. Daarnaast zijn op dit moment 10 verdachten in afwachting van het definitieve oordeel in hun strafzaak. Als hun straffen onherroepelijk worden, stijgt het aantal levenslanggestraften naar het ongekend hoge aantal van 46.
De gemiddelde leeftijd van de huidige levenslanggestraften is 52 jaar. Hun straf kan dus nog lang duren. Wat is hun perspectief, wat zegt het Europees Hof hierover, wat is humaan – ook in relatie tot wat humaan is voor slachtoffers en nabestaanden –, welke zorg wordt de levenslanggestrafte geboden en is dat voldoende? Deze bundel met bijdragen aan het op 6 april 2018 aan de Rijksuniversiteit Groningen gehouden Symposium Levenslang probeert op deze vragen antwoord te geven.
Ook beschikbaar via LI Library en XPOSI-shop.
Anke ten Brinke is medeoprichter en secretaris van het Forum Levenslang. Ten Brinke kwam in aanraking met levenslanggestraften door haar werk als bibliothecaris in twee penitentiaire inrichtingen in het noorden van het land. Al 28 jaar onderhoudt zij intensief contact met een levenslanggestrafte. Momenteel werkt Ten Brinke als docent communicatieve vaardigheden aan de mbo-opleiding juridisch-administratief medewerker.
Cynthia Brouwer is jurist bij het NIFP en rechter-plaatsvervanger bij de Rechtbank Noord-Nederland, locatie Assen. Zij is alumna van Wiene van Hattum en medebestuurslid van het Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap ‘Lutje PJG’ in Groningen. Samen met Smilde, Waldeck en Van Hattum bereidde zij het symposium voor.
Jacques Claessen is als universitair hoofddocent straf- en strafprocesrecht verbonden aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Maastricht. Daarnaast is hij onder meer rechter-plaatsvervanger bij de Rechtbank Limburg en bestuurslid van Stichting Mens en Strafrecht. In onderwijs en onderzoek houdt Claessen zich hoofdzakelijk bezig met materieel strafrecht, sanctierecht en herstelrecht – veelal vanuit metajuridisch perspectief. In 2012 was hij de winnaar van de eerste Bianchi Herstelrechtprijs.
Wiene van Hattum was van 1986 tot 2018 universitair docent bij de Vakgroep Strafrecht en Criminologie van de Rijksuniversiteit Groningen. Daarvoor was zij ruim negen jaar advocaat in het strafrecht, vreemdelingenrecht en familierecht. Zij was dertig jaar actief voor het Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap ‘Lutje PJG’ in Groningen en organiseerde ruim 25 jaar de bezoeken van studenten aan gedetineerden. In 2008 startte zij met anderen het Forum Levenslang. Op 6 april 2018 werd zij na afloop van het symposium koninklijk onderscheiden wegens haar werkzaamheden op genoemde terreinen.
Anton van Kalmthout was tot 2010 hoogleraar straf- en vreemdelingenrecht aan de Universiteit van Tilburg. Tot voor kort was hij de Nederlandse regeringsvertegenwoordigerin het Comité tot voorkoming van schendingen van mensenrechten, vernederende behandeling of bestraffing (the European Committee for the Prevention of Torture, kortweg: CPT). Hij reisde in dat verband langs gevangenissen en 123 andere gesloten instituties van vele Europese landen. Eind 2017 maakte Van Kalmthout de maximale termijn van twaalf jaar bij het CPT vol.
Richard Korver is sinds 2000 advocaat en behartigt als zodanig de belangen van zowel verdachten als slachtoffers. Korver is medeoprichter en voorzitter van het Landelijk Advocaten Netwerk Gewelds- en Zedenslachtoffers (LANGZS). Hij legt zich toe op zowel het voeren van procedures (litigation) als op onderhandelingen. Dat sluit aan bij zijn achtergrond als oprichter en trainer van The-Act-Trainingen, een bureau dat trainingen in communicatieve vaardigheden voor (juridische) professionals verzorgt. Korver is auteur van het boek Recht van spreken (De Arbeiderspers, 2012).
Marle Hjalmar van Marle was de eerste jaren van zijn loopbaan verbonden aan de Van Mesdagkliniek in Groningen, achtereenvolgens als behandelend psychiater, chef de clinique en geneesheer-directeur. In die tijd was de levenslanggestrafte Hans van Z. ook een van de bewoners van de kliniek. Van Marle werd daarna geneesheer-directeur van het Pieter Baan Centrum en was psychotherapeut bij de Dr. H. van der Hoevenkliniek in Utrecht. Tussen 1996 en 2003 was hij psychiatrisch adviseur van het Ministerie van Justitie. Zo was hij betrokken bij de overplaatsing van de levenslanggestrafte Y. naar een tbs-kliniek (2001). Van Marle was bijzonder hoogleraar forensische psychiatrie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen en van 2003 tot 2017 hoogleraar forensische psychiatrie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, zowel aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid als aan het Erasmus MC.
Lotje van den Puttelaar is advocaat en als zodanig gespecialiseerd in het familie- en jeugdrecht, gezondheidsrecht en strafrecht. Van den Puttelaar staat sinds 1983 degene bij die nu nog steeds een levenslange gevangenisstraf ondergaat (Y.). In samenwerking met het departement realiseerde zij in 2001 zijn overplaatsing naar een tbs-kliniek. Toen de visie van de regering op de levenslange gevangenisstraf rond 2004 wijzigde,raakte Van den Puttelaar met het departement in een jarenlange strijd verwikkeld over de resocialisatie van haar cliënt.
Ronald Rijnders is psychiater bij het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie (NIFP), afdeling Pieter Baan Centrum. Hij is daarnaast onder meer bestuurslid van het Instituut voor Mensenrechten en Medisch Onderzoek (IMMO) en sinds 2017 lid van het Adviescollege Levenslanggestraften.
Jos Silvis is sinds september 2017 procureur-generaal bij de Hoge Raad. Daarvoor was hij gedurende vier jaar rechter in het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Hij maakte daar deel uit van de Grote Kamer in de zaken Vinter e.a. tegen het Verenigd Koninkrijk (9 juli 2013) en Murray tegen Nederland (26 april 2016).
Margreet Smilde studeerde klinische en ontwikkelingspsychologie in Groningen. Zij werd assistent bij de toenmalige hoogleraar forensische psychiatrie Hein Goudsmit en is sinds 1986 verbonden aan de Vakgroep Strafrecht en Criminologie van de Rijksuniversiteit Groningen. Smilde beweegt zich binnen de faculteit op het snijvlak van recht & psychologie en recht & communicatie. Zij publiceerde voor rechters en advocaten over communicatie in de rechtspraktijk. Smilde was dagvoorzitter van het symposium ‘Levenslang’.
Wouter Veraart is sinds 2009 hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. In zijn inaugurele rede formuleert Veraart gedachten omtrent het voorkomen van permanent slachtofferschap. Hij bepleit onder meer om de verbinding met het verleden nooit volledig (juridisch) af te sluiten en verzoeningen en vergeving niet institutioneel te belemmeren. Hier trekt hij de lijn door naar sancties die een mens elk toekomstperspectief ontnemen, zoals de doodstraf en – onder omstandigheden – de levenslange gevangenisstraf. Deze straffen doen tekort aan de mogelijkheid van transformatie.
Hans Waldeck werd opgeleid tot algemeen chirurg. Van 1985 tot 1999 was hij directeur patiëntenzorg in diverse Nederlandse ziekenhuizen. Van 2002 tot aan zijn pensionering keerde hij terug in de curatieve zorg als justitieel geneeskundige in diverse penitentiaire inrichtingen in het noorden van het land. Hij was medeontwikkelaar van de nieuwe, erkende basisopleiding justitieel geneeskundige. Sinds zijn pensionering was hij voorzitter van de commissie van toezicht van de PI Norgerhaven; thans is hij lid van de commissie van toezicht van de PI Esserheem en Norgerhaven. Hij is sinds 2008 deelnemer en lid van de Kerngroep van het Forum Levenslang.
Michiel van der Wolf, jurist en psycholoog, is universitair hoofddocent straf(proces)recht aan de Rijkuniversiteit Groningen en aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Van der Wolf werkte twee jaar als psycholoog-stagiair in de toenmalig tbs-kliniek Flevo Future en promoveerde in 2012 op een multidisciplinair historisch onderzoek naar de tbs-maatregel. Hij is rechter-, respectievelijk raadsheerplaatsvervanger in Rechtbank en Hof Noord-Nederland, locatie Leeuwarden, bestuurslid van het Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap en voorzitter van het Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap ‘Lutje PJG’ te Groningen.
Hein Wolswijk is hoogleraarstraf- en strafprocesrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. Van 1997 tot 2000 was hij verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, eerst bij het Centrum voor Milieurecht, daarna bij de Vakgroep Strafrecht. Sinds 2001 werkt hij bij de Vakgroep Strafrecht en Criminologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Wolswijk is raadsheer-plaatsvervanger bij het Hof Arnhem Leeuwarden.
Woord vooraf – Prof. mr. H.D. Wolswijk
Levenslang en Europa – Prof. dr. A.M. van Kalmthout
Levenslang of tbs? – Mr. C.L. van den Puttelaar
Levenslang in perspectief gezet: binnen de ruime marges van het EVRM – Mr. J. Silvis
Botjes in een ei – J.H. ten Brinke
Een levenslange gevangenisstraf overleef je niet – Dr. K.J.J. Waldeck
De humaniteit van levenslang – Mr. R. Korver
Levenslang en voltooid leven – Prof. mr. W.J. Veraart
De effecten van opsluiting zonder perspectief – Drs. R.J.P. Rijnders
Een gedragskundige visie op resocialisatie bij levenslanggestraften – Prof. dr. H.J.C. van Marle
Roma locuta, causa finita? – Mr. dr. W.F. van Hattum
Reflectie op de levenslange gevangenisstraf en gratie in Nederland op basis van het ideeëngoed van enkele verlichtingsdenkers – Mr.dr. J.A.A.C. Claessen
Longstay heeft lang genoeg geduurd – Mr. dr. M.J.F. van der Wolf
Over de auteurs en leden van de redactie